Ulema, alim anlamına gelmektedir ve Osmanlı Devleti’nde bir sınıfı temsil etmektedir. Bu sınıftan çıkan insanlar devlet memuru olurlardı. Medrese hocalığı ile devlet memurluğuna başlayan Ulemalar toplumun eğitilmesinde büyük rol alırlardı. Bu nedenle ulema Osmanlı Devleti için çok önemli bir kavramdır. Bu yazımıda ulemalık ve beşik ulemalığı hakkında bilgi vererek, Osmanlının duraklama ve çöküş dönemlerini aydınlatacağız.
Beşik Ulemalığı
Osmanlıda devlet makamlarının “alimin oğlu alimdir” düşüncesiyle babadan oğula geçmesine beşik ulemalığı adı verilmektedir. Bu makamlar daha çocukken verildiğinden dolayı makam sahiplerine de beşik uleması denmektedir.
Beşik Ulemalığı Sistemi Nedir ?
Osmanlı Devleti’nin zayıflamasının nedenlerinden biri de 16.yüzyıldan itibaren ortaya çıkan makamların babadan oğla geçmesini sağlayan beşik ulemalığıdır. Yani babanız kadıysa, sizde kadı olarak görülmektesiniz. Beşik kelimesi “bir şeyin doğduğu, yetiştiği ve geliştiği yer” anlamına geldiğinden ötürü sizde kadı olarak yetişiyorsunuz anlamı çıkıyor. Ancak, ne yazık ki, alimin oğlunun alim yetişeceği beşik uleması olmakla yetmiyor. Çünkü daha önceki kadılar, ulemalar kendini kanıtlamış imtihanlara girmiş ve o şekilde bu görevi üstlenmişlerdir. Bu sebeple bu sistem zamanla yozlamış ve kendi kendine zarar vermeye başlamıştır. Beşik ulemalığı birden bire ortaya çıkmamakla birlikte bir bozulma sürecidir ve zamanla artmıştır. 17.yüzyılda daha da artmış olup Osmanlı Devleti’nin son dönemlerine kadar da devam etmiştir ve zafiyete uğratmıştır.
Beşik Ulemalığı Sistemi Zararları
Yukarıda da dediğimiz gibi Osmanlı Devleti’nde beşik ulemalığındaki bir çocuk yeteneğine bakılmaksızın alim olarak atanmaktadır ve ona göre de maaş almaktadır. Hatta bu çocuklar bazen yetkili oldukları medreselere bile gitmemektedir. Bu sebeple eğitim alanında bozulmalar meydana gelmiştir. Kadılık gibi makamlarda da alim olmak şartı gerektiğinden dolayı devletin adalet sisteminde de gerileme yaşanmıştır.
Beşik ulemalığı döneminde alimlere olan saygı ve güven azalmıştır. Eğitim alanında istenilen ilerleme sağlanamadığı gibi eğitim sistemi son derece gerilemiştir. Adalet ve devlet işlerinde aksamalar meydana gelmiştir. Hal böyle olunca devlete olan güven duygusu da azalarak halk arasında huzursuzluklar da baş göstermiştir. Beşik ulemalığının yarattığı bu sonuçlar Osmanlı Devleti’nin zayıflaması ve çöküşünün nedenlerinden birisidir.
Ayrıca medreseler XVI. Yüzyılın sonuna doğru müderrislik kanununa aykırı davranışlar sebebiyle eski kalitesini kaybetmiştir. Bu bozulma müderris, talebe ve tedrisat açısından olmuştur. 17.Yüzyıla gelindiğinde beşik ulemalığı sınıfının yozlaşmaya başladığı görülmektedir. Tüm yeniliklere ve reformlara karşı gelmeye başlayan zümre zamanla sultana da ters düşmeye başlamıştır. Sultan bu haksızlığa karşı gelmek istemiş fakat genç yaşta vefat etmiştir. Beşik ulemalığının ortadan kalkışı Cumhuriyet’in ilanı olarak kabul edilmektedir.
Beşik Ulemalığı Hangi Alanlarda Bozulmayı Hızlandırdı ?
Bozulmaların özü elbetteki eğitim alanında olmakla birlikte Enderunun yapısı bozdu.
Enderun mektebinin girişinde yazılı bir söz vardır, bu aslında Enderunun ne kadar iyi bir yapısına sahip olurken bozulduğunu gösteren en iyi örneklerden birisidir.
İşte o yazı ;
“Burada hiçbir balık uçmaya, hiçbir kuş yüzmeye zorlanmaz…”
Ancak alimin oğlu alim olursa, bu görüş baştan iptal olmuş demektir. Lafı daha fazla uzatmadan işte bozulan en önemli alanlar ;
- Eğitim
- Ekonomi
- Adalet
Beşik Ulemalığının Etkileri
- Eğitim yapısında ileri düzey bozulma.
- Liyakatsız bir memurluk sistemi
- Hak etmediği mevkilerde bulunan alimler ortaya çıktığı gibi bu mevkileri bırakmamak için kötü yollarada başvurmuşlardır.
- Aristokrat sınıfın ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. (Alimin oğlu alim)
- Alim olmak ve bu makamı çocuklarına bırakabilmek için boy gösteren kişiler ortaya çıkmıştır. Görevlerinden hiç gitmeyecekmişçesine alim olan insanlar yerlerini çocuklarına bırakıp tamamen yandaş ve soydaş bir memurluk sistemi kurmaya çalıştılar.
Beşik Ulemalığı Ne Zaman Başladı?
Beşik ulemalığının hangi padişah döneminde çıktığı net bilinmemektedir. Beşik ulemalığının artışı IV. Murad döneminde Koçi Bey ile fark edilmiştir. Koçi Bey bir rapor hazırlamıştır ve birçok kişinin alakasız işlerde yeteneğine dahi bakılmaksızın maaş aldığını yazmıştır.
Koçi bey bu risaleyi aslında beşik ulemalığı için değil, kamu düzenindeki bozulmalara karşı önlem almak için hazırlamıştır. Öyle ki bu risale o kadar önemlidir ki, yüzyıllar sonrasında dahi birçok padişaha yol göstermiştir. Ayrıca halen birçok üniversitede Kamu Yönetimi derslerinde, Koçi Bey risalesinin kamu yönetimi alanına olan katkılarına, çalışmalarına değinilmektedir.
Beşik ulemalığı da bu risalenin içerisinde düzeni bozan önemli sebeplerden birisi olduğundan bahsetmiş ve önlem alınması gerektiğini padişaha raporlamıştır.
Bu risalenin bu kadar önem arz etmesindeki en büyük etken 17. yüzyıla kadar hiçbir padişaha yazılı bir rapor sunulmamıştır. Koçibey Risalesi ilk yazılı rapordur. Bu raporda memurluk, ulemalık, yönetim eleştirilmiştir.
Yukarıda Osmanlıda beşik ulemalığının işleyiş sistemi ve zamanla ortaya çıkarmış olduğu sorunlara yönelik bir yazı kaleme aldık. Bu konuda aklınıza takılan herhangi bir soru işareti varsa, yorum kısmından bizimle iletişime geçebilirsiniz.